Trò chơi ném pao được tổ chức trong các ngày lễ, tết, các lễ hội truyền thống như: Lễ hội Gầu Tào, mừng nhà mới, lễ cúng bản… Quả pao thể hiện sự cần cù, chăm chỉ và khéo léo của người phụ nữ Mông.

Quả pao do các cô gái Mông tự tay khâu rất cẩn thận, tỉ mỉ từ 3 - 5 lớp vải, bên trong nhồi hạt lanh, vải vụn và bông để tạo độ nẩy, phồng và mềm mại cho quả pao. Họ chú ý từng đường kim, mũi chỉ để làm thành quả pao hình vuông to hơn bàn tay với màu sắc sặc sỡ, ở giữa là hình những bông hoa nhỏ li ti nhiều màu hoặc những bông hoa to. 4 góc quả pao đều được xâu những chuỗi vòng màu xanh, đỏ, vàng, trắng sặc sỡ dài khoảng 20 cm; cuối cùng là điểm những tua rua màu hồng, trắng cho quả pao càng nổi bật hơn, khi tung lên cao sẽ lấp lánh rực rỡ sắc màu. Những cô gái Mông rất sáng tạo khi làm ra quả pao có nhiều màu sắc đẹp mắt, họ không chỉ dùng vải thổ cẩm để khâu mà còn dùng thêm những hạt vòng nhiều màu và các tua rua để tạo điểm nhấn cũng như sự mềm mại của quả pao. Chỉ cần nhìn vào quả pao, các chàng trai sẽ biết cô gái ấy có tính cách như thế nào, khéo léo hay cẩu thả, chăm chỉ hay lười biếng.

Công việc quan trọng nhất của thiếu nữ Mông là phải biết xe lanh, dệt vải và làm quả pao. Người đàn ông Mông khi đi tìm vợ, việc đầu tiên là họ xem khả năng làm quả pao của các cô gái. Một quả pao tốt, đẹp thì các đường khâu phải kín đáo, khi cầm quả pao không cứng hoặc mềm quá. Người thiếu nữ Mông giỏi giang, đảm đang thì phải biết làm quả pao vừa tốt vừa đẹp. Quả pao của các thiếu nữ màu sắc sặc sỡ hơn, còn quả pao của các cô bé mới lớn thường đơn giản vì chỉ dùng pao để chơi.

Ném pao là một trong những trò chơi yêu thích của người Mông.

Trong dịp lễ, tết, ngày hội, người Mông chơi trò chơi ném pao ở những khu đất rộng và bằng phẳng. Để tham gia trò chơi, người chơi sẽ chia làm 2 đội đứng quay mặt vào nhau với khoảng cách 4 - 5 m. Khi ném pao, người chơi ở hàng bên này tung quả pao cho người ở hàng bên kia bắt. Khi tung, bắt pao, người ta có thể rèn luyện đôi tay dẻo dai, chắc khỏe, con mắt quan sát tinh tường và phản xạ nhanh, phán đoán chính xác. Khoảng cách giữa người tung pao và bắt pao không xa nên họ vừa ném pao vừa có thể nói chuyện, hát đối đáp hoặc trao đổi tâm tư, tình cảm với nhau rất vui vẻ. Những người chơi ném pao có thể là người cùng bản hoặc là người khác bản, tuy nhiên người Mông tuyệt đối không chơi ném pao giữa những người cùng dòng họ, vì ném pao là để tỏ tình, yêu đương nên người ta rất kiêng kị. Tài khéo léo của người ném pao là không để quả pao rơi xuống đất, họ giao ước với nhau bằng số lần ném và số lần bắt trúng quả pao.

Điều đặc biệt trong trò chơi ném pao không chỉ để vui chơi, giải trí hay rèn luyện đôi tay, con mắt mà còn để tìm kiếm người yêu, người bạn đời lý tưởng. Khi thích ai đó, các chàng trai, cô gái sẽ tung quả pao của mình về phía người đó và họ cùng nhau ném qua, ném lại hàng giờ, cả ngày mà không biết chán. Nếu có tình cảm với nhau, họ sẽ bắt quả pao bằng mọi giá; ngược lại, nếu không có tình cảm họ sẽ nhường pao cho người khác bắt hoặc để pao rơi xuống đất. Người Mông quan niệm pao rơi xuống là đối phương không chấp thuận tình cảm của đối phương.

Ném pao đòi hỏi sự khéo léo, ăn ý giữa người chơi để làm sao quả pao được tung lên cao cho người chơi bắt một cách dễ dàng. Khi ném pao, các chàng trai, cô gái trao cho nhau những ánh mắt, nụ cười hẹn ước. Khi chàng trai mến một cô gái nào đó sẽ giữ quả pao và lấy cớ để đem quả pao đến nhà hoặc tìm gặp cô gái để bày tỏ tình cảm, khi thấy hợp nhau họ sẽ cùng hẹn hò và trở thành người yêu của nhau. Đây được xem là nét đặc sắc, tính nhân văn của trò chơi ném pao. Những ánh mắt, nụ cười và quả pao tung đi, bắt lại nhịp nhàng sẽ mách bảo trái tim của họ những điều thầm kín để khi cuộc chơi kết thúc cũng là lúc các chàng trai, cô gái Mông đã lựa chọn cho mình một người yêu phù hợp.

Ném pao tuy là trò chơi đơn giản nhưng có giá trị lớn trong cộng đồng người Mông từ trước đến nay. Ném pao thể hiện tinh thần, bản sắc cộng đồng người Mông, là hoạt động của tập thể. Cứ đến dịp lễ, tết họ lại tập trung, tụ họp đến các điểm chơi ném pao để giao lưu, tìm kiếm người yêu, bạn đời. Với những người già, họ không đến chơi pao mà họ đến để gặp gỡ bạn bè, đến để xem các lễ hội. Còn những thanh niên chưa có gia đình, họ đến với hội ném pao để tìm kiếm người yêu, tìm vợ, tìm chồng. Trò chơi ném pao là dịp để nhiều người gặp lại nhau, là nơi kết nối họ đến với nhau cùng trò chuyện, chia sẻ. Trò chơi này giúp cho cộng đồng người Mông có nhiều mối quan hệ và sống đoàn kết hơn.

Sau khi chơi ném pao và tìm được người yêu, họ tách ra khỏi tập thể ngồi hát bên mỏm núi những lời hát tâm tình về tình bạn, tình yêu đôi lứa và khát vọng sinh tồn thiêng liêng từ bao đời nay. Nhưng đa số những cuộc tình từ ném pao đều không trọn vẹn vì đây chỉ là tình cảm bột phát nhất thời, nhưng để lại nhiều hoài niệm khó phai trong cuộc đời người Mông. Ông Dương Văn Chảng, xóm Ca Rài, xã Đức Xuân (Hòa An) tâm sự: Tôi không biết quả pao và trò chơi ném pao có từ khi nào. Người đàn ông Mông đi lễ hội, đi tìm vợ đều mang theo chiếc khèn bè và biểu diễn những điệu múa khèn mạnh mẽ, uyển chuyển để thể hiện tài năng; còn người phụ nữ Mông cũng mang theo quả pao bên mình.

Trò chơi ném pao của dân tộc Mông rất đặc sắc, giúp xua tan mệt mỏi, nhọc nhằn của cuộc sống thường ngày, là trò chơi dân gian truyền thống mang tính nhân văn sâu sắc, có giá trị rất lớn trong đời sống người Mông và là hoài niệm về tình yêu đôi lứa.