1. Đấu tranh công lý cho nạn nhân CĐDC từ khi Hội Nạn nhân CĐDC/dioxin Việt Nam (VAVA) mới được thành lập (2004) và những năm tiếp theo, chủ yếu là tập trung ở việc kiện đòi bồi thường cho nạn nhân đối với các công ty hoá chất Mỹ đã sản xuất, cung ứng chất độc hoá học cho Mỹ sử dụng trong chiến tranh ở Việt Nam. Đây được coi là nhiệm vụ chính trị trọng tâm của Hội, được quy định trong Điều lệ Hội - cơ sở chính trị pháp lý quan trọng để tiến hành nhiệm vụ đã được cấp có thẩm quyền giao cho Hội.

Việc tiến hành vụ kiện các công ty hóa chất Mỹ theo từng thời gian và có những thay đổi về cách thức, phương pháp cho phù hợp; từ hoàn toàn tự nguyện ban đầu sau chuyển sang phương thức thông qua sự giúp đỡ trên cơ sở thoả thuận có điều kiện với các luật sư Mỹ nhằm phù hợp với điều kiện thực tế của cả hai bên. Trong đó chủ yếu xác định đối tượng và xây dựng nội dung đơn kiện; xác định phương thức, bước đi, mục tiêu cũng như thống nhất thời điểm cho việc nộp đơn khởi kiện ra Toà án Mỹ xét xử.

a) Vụ kiện thứ nhất: Ngày 30/1/2004, VAVA và một số nguyên đơn gửi đơn kiện 37 công ty hoá chất Mỹ đã sản xuất và cung cấp chất độc hoá học cho Mỹ sử dụng trong chiến tranh ở Việt Nam. Đơn kiện được gửi tới Toà án sơ thẩm Liên bang quận Brooklyn, bang New York, Hoa Kỳ.

Đây là vụ kiện có đông nguyên đơn (thay mặt cho 3,1 triệu nạn nhân), tiến hành tại Mỹ, theo luật pháp Mỹ và do tòa án Mỹ xét xử - một sự kiện chưa hề có tiền lệ trong lịch sử ngành Tư pháp nước Mỹ.

Vụ kiện kéo dài hơn 5 năm, qua các cấp sơ thẩm, phúc thẩm, cho đến ngày 2/3/2009, Toà án Tối cao Liên bang Hoa Kỳ tuyên bố không thụ lý đơn kiện của các nguyên đơn. Việc từ chối thụ lý đơn kiện là bất công, bất chấp thực tế khách quan, làm cho dư luận Mỹ và dư luận thế giới rất bất bình; vì vậy không làm chấm dứt cuộc đấu tranh đòi công lý của nạn nhân CĐDC Việt Nam tại Mỹ; thời hiệu khởi kiện không bị triệt tiêu; tư cách pháp lý của nguyên đơn Việt Nam đã được Toà án Mỹ thừa nhận; lý do khởi kiện không bị bác bỏ; những tiền lệ tư pháp này sẽ giúp các nguyên đơn Việt Nam có thể tiến hành đấu tranh pháp lý đến cùng tại Mỹ để đòi công lý.

b) Vụ kiện thứ hai: Kiên trì mục tiêu đấu tranh đòi công lý cho nạn nhân da cam, VAVA được sự giúp đỡ của bạn bè quốc tế tiếp tục phối hợp cùng các luật sư Mỹ chuẩn bị vụ kiện trên tinh thần thỏa thuận hợp tác và phí thuê luật sư có điều kiện được ký kết giữa một bên là VAVA và một bên là Hãng luật Cartee & Morris LLC vào ngày 12/6/2014. Việc trao đổi nội dung các công việc được diễn ra đều đặn từ trước đó, tuy nhiên, sau khi ký kết một thời gian dài, phía luật sư Mỹ có Thư trao đổi và nêu lý do, việc khởi kiện các công ty hóa chất Mỹ lúc này có thể ví như con đường trong hầm tối không tìm ra ánh sáng. Phía VAVA vẫn giữ vững quan điểm, đã gửi thư trao đổi, chia sẻ các khó khăn, động viên và cảm ơn các luật sư đã làm những điều tốt đẹp cho nạn nhân da cam Việt Nam, đồng thời vẫn khẳng định việc kiên trì mục tiêu đấu tranh đòi công lý cho nạn nhân; đề nghị các bạn luật sư Mỹ vững tâm và cùng tiếp tục phối hợp, khi có điều kiện thuận lợi thì nộp đơn khởi kiện ra Tòa. Bên cạnh đó, VAVA cũng trao đổi với các luật sư Mỹ mở rộng hình thức đấu tranh đòi công lý sang các hướng khác, không chỉ ở việc tiến hành vụ kiện.

Thường trực VAVA đã củng cố lại phương thức đấu tranh công lý, mở rộng nhiều hướng và hình thức khác cho phù hợp với giai đoạn mới khi mà quan hệ giữa hai nước Việt Nam và Hoa Kỳ đã có bước phát triển cả về chiều rộng, cả về chiều sâu.

2. Bên cạnh việc đấu tranh bằng vụ kiện, VAVA còn tích cực hoạt động phối hợp khác để đấu tranh đòi công lý cho nạn nhân như: Thông qua Hội Luật gia Dân chủ quốc tế và trực tiếp tại các hội nghị quốc tế mà VAVA tham dự, phát biểu, kêu gọi các cá nhân, tổ chức quốc tế ủng hộ cuộc đấu tranh đòi công lý của nạn nhân da cam Việt Nam. Những hình thức ngoại giao nhân dân đó đã tạo nên làn sóng tích cực, làm thay đổi nhận thức của cộng đồng quốc tế về tác hại và hậu quả của CĐDC do Mỹ tiến hành ở miền Nam Việt Nam; từ đó có nhiều hành động thiết thực ủng hộ cho nạn nhân da cam Việt Nam, đặc biệt là trong cuộc đấu tranh đòi công lý.

3. Ủng hộ các hoạt động đấu tranh đòi công lý khác, trọng tâm là vụ kiện của bà Trần Tố Nga tại Pháp.

Bà Trần Tố Nga sinh năm 1942 ở Nam bộ. Năm 1954 tập kết ra Bắc; năm 1965 vào hoạt động ở miền Nam, làm phóng viên Thông tấn xã Giải phóng ở các mặt trận Tây Ninh, Bình Dương, Sài Gòn - Gia Định. Năm 1993, bà sang Pháp sống, sau đó trở thành công dân Pháp. Bà là nạn nhân trực tiếp bị phơi nhiễm CĐDC. Tháng 5/2009, bà ra làm nhân chứng tại Tòa án Lương tâm quốc tế ở Paris xét xử 37 công ty hóa chất Mỹ đã cung cấp chất độc hóa học cho Mỹ sử dụng trong chiến tranh ở Việt Nam, đồng thời đứng đơn kiện các công ty hóa chất Mỹ, để cho thế giới thấy rõ chất độc hóa học đã gây ra hậu quả nghiêm trọng cho môi trường và sức khỏe nhân dân Việt Nam. Vì lẽ đó, VAVA đã ủng hộ và hỗ trợ vụ kiện của bà.

Bà Trần Tố Nga (phải) trả lời phỏng vấn báo chí Pháp. (Ảnh: Bích Hà/Vietnam+)

Đồng ý cùng đứng đơn kiện để biện hộ cho bà, ngày 14/5/2014 Văn phòng Luật sư Bourdon & Forestier, đại diện cho bà Trần Tố Nga nộp đơn kiện 26 công ty hóa chất Mỹ lên Tòa Đại hình Evry của Pháp. Đây là một vụ kiện dân sự, do một công dân Pháp thực hiện, tại một tòa án của Pháp. Có 19/26 công ty bị kiện đã thuê luật sư bào chữa. Luật sư Bên bị đơn đã cố tình kéo dài vụ kiện với lý do: Hồ sơ của bà Trần Tố Nga trình Tòa chưa đầy đủ và yêu cầu phải có thêm các chứng cứ khác nhằm làm cho các luật sư biện hộ cho bà Trần Tố Nga và bản thân bà Nga cảm thấy mệt mỏi, đồng thời làm tăng các loại lệ phí.

Bà Trần Tố Nga cùng các luật sư của bà vẫn khẳng định quyết tâm đi đến cùng vụ kiện. Trong hành trình đó, VAVA đã luôn phối hợp cùng Văn phòng Luật sư Bourdont trong việc trao đổi, hỗ trợ cho vụ kiện. VAVA đã tổ chức họp báo ra Tuyên bố, viết Thư ngỏ vào các đợt thay đổi quan trọng ở các mốc tố tụng; gửi văn bản tới các tỉnh, thành trong cả nước và kiều bào ta ở nước ngoài phát động ủng hộ vụ kiện. Đã có hàng vạn chữ ký và nhiều tỉnh, thành hội, cơ quan đại diện của Việt Nam ở nước ngoài đã ủng hộ được hơn 100.000 ê-rô cho vụ kiện.

4. Vụ kiện Monsanto tại Tòa án San Francisco, Hoa Kỳ: Án lệ mở ra con đường đấu tranh pháp lý cho hàng nghìn vụ kiện tương tự khác, đặc biệt là sẽ có nhiều thuận lợi cho vụ kiện của nạn nhân CĐDC Việt Nam.

Ngày 10/8/2018 - trùng với Ngày vì nạn nhân chất độc da cam/dioxin Việt Nam, Tòa thượng thẩm bang California tại San Francisco Hoa kỳ đã xác nhận tác hại của “chất diệt cỏ” có khả năng gây ung thư và công ty Monsanto phải chịu trách nhiệm về sản phẩm gây hại này cho con người, đồng thời tuyên phạt 289 triệu USD do Monsato không có cảnh báo phù hợp về nguy cơ loại chất diệt cỏ (Roundup/Glyphosate) của Hãng này có thể gây ung thư cho người. Đây là một phán quyết được xem xét kỹ lưỡng sau nhiều năm, với nhiều các phiên điều trần khách quan, nghiêm túc, có luận cứ khoa học và dựa trên các kết luận của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO). Phán quyết đã bác lại luận điểm của Tòa án tối cao Mỹ trước đây cho rằng “chất diệt cỏ” mà công ty Monsanto và các công ty hóa chất khác của Mỹ đã cung cấp là không có hại cho con người.

Chính bởi vậy, Monsanto và các công ty hóa chất khác của Mỹ từng cung cấp chất diệt cỏ cho Mỹ sử dụng trong chiến tranh Việt Nam cũng phải chịu trách nhiệm về thảm họa do nó gây ra cho môi trường và con người ở Việt Nam.

Có thể nói, đây là một án lệ, một công cụ sắc bén của các nạn nhân CĐDC Việt Nam trên con đường đấu tranh đòi công lý phù hợp với pháp lý, đạo lý và xu thế hiện nay.

(Còn tiếp…)